Hulpmiddel en aanpassing

Als de ondersteuningsbehoefte van een leerling in kaart is gebracht, geeft onderstaand schema suggesties op welke manier de examensetting voor de leerling op doeltreffende wijze (beter) passend kan worden gemaakt.

Schema van verschillende mogelijkheden om een passende examensetting te creëren

Soms heeft een leerling om (doorgaans) fysieke-motorische reden behoefte aan een aangepaste werkplek. Denk aan een ruimer tafelblad, stoel met arm- of rugleuning, wiebelkussen of zitondersteuning bij rug- of bekkenklachten.

Bij aanpassing van de werkplek is melding aan het CvTE of de Onderwijsinspectie niet nodig.

Het gebruik van de computer als schrijfgerei is algemeen toegestaan, melding aan het CvTE of de Onderwijsinspectie is niet nodig. Bij gebruik van de computer is gebruik van spellingscontrole bij alle examens toegestaan, uitgezonderd het examen Nederlands. Bij gebruik van de computer ziet de school erop toe dat een leerling geen toegang heeft tot hulpmiddelen die niet zijn toegestaan en dat de geheimhouding wordt gewaarborgd. Ook zorgt de school ervoor dat het werk niet verloren kan gaan.

Melding aan het CvTE of de Onderwijsinspectie is niet nodig.

Zie voor meer toelichting: Digitale hulpmiddelen en applicaties.

Een auditief beperkte leerling kan ondersteuning krijgen van een gebarentolk. Voorwaarde is dat de gebarentolk niet nader toelicht als de taal als zodanig een struikelblok is.

Melding in het ISD aan de Onderwijsinspectie is nodig.

Leerlingen kunnen om verschillende redenen moeite hebben met praktische vaardigheden die voorwaardelijk zijn om aan het examen deel te nemen. In dit geval kan hierbij hulp worden geboden. Met het Expertisepunt kan worden nagegaan of een aanpassing nodig en mogelijk is.

Melding in het ISD aan de Onderwijsinspectie is nodig.

Zie voor meer toelichting: Uitleg soorten hulp bij examens.

Een leerling die om medische of fysieke reden(en) niet alle handelingen tijdens een (praktisch) examen zelf kan verrichten, kan gebruikmaken van een buddy. Aanpassingen zijn niet mogelijk als deze de eindtermen van het examenprogramma raken. Met het Expertisepunt kan worden nagegaan of een aanpassing nodig en mogelijk is.

Melding in het ISD aan de Onderwijsinspectie is nodig.

Zie voor meer toelichting: Uitleg soorten hulp bij examens.

Het PTA (programma van toetsing en afsluiting) beschrijft op welke manier de verplichte onderdelen van het examenprogramma en eventueel andere door het bevoegd gezag aangewezen leerstof in het schoolexamen getoetst wordt. Zie ook de Wet voortgezet onderwijs 2020 - artikel 2.60a.

Een (individueel) PTA maakt het mogelijk om voor bijvoorbeeld een beperkt belastbare leerling het standaard PTA aan te passen. Dit geldt ook voor een leerling die gebaat is bij een andere toetsvorm. Net als in het standaard PTA moeten in een individueel PTA alle verplichte onderdelen van het schoolexamenprogramma aan bod komen. Het individuele PTA mag niet lichter of zwaarder zijn dan het standaard PTA. Als een school zelf onderdelen heeft toegevoegd die niet in het examenprogramma staan, zijn die ook onderdeel van het individuele PTA. Een individueel PTA geeft het bevoegd gezag de ruimte aanpassingen te doen in bijvoorbeeld de planning, toetsvorm, het aantal toetsen etcetera.

Vragen kan je stellen via de contactpagina.

Inzet van pauzes of een time-out kan tegemoet komen aan belemmeringen die leerlingen ervaren door bijvoorbeeld chronische vermoeidheid, concentratieproblemen of angstproblematiek. Ook als een leerling tijd nodig heeft om (medische) handelingen te verrichten, kan een pauze worden ingezet. Een pauze vindt plaatst onder toezicht, zonder dat de leerling toegang heeft tot het examenwerk, lesmateriaal of internet.

Pauzes worden vermeld op het proces verbaal en in het ISD gemeld aan de Onderwijsinspectie.

Een leerling die erg gevoelig is voor afleiding en prikkels of voor wie afname in een (zeer) grote groep erg overweldigend is, kan in een kleinere setting worden geëxamineerd. Ook voor een leerling die is aangewezen op medische ondersteuning of waarvan verwacht wordt dat deze veelvuldig gebruik moet maken van hulp bij (af)lezen, schrijven / typen, tekenen, structuur of pauzes, kan afname in een kleinere setting passend zijn.

Melding aan het CvTE of de Onderwijsinspectie is niet nodig.

Een leerling met dyscalculie kan bij de centrale examens waarbij rekenen een rol speelt, het gebruik van een rekenkaart worden toegestaan. De rekenkaart is een opstapje dat de leerling ondersteunt in het nadenken over verhoudingen, eenheden, afstanden etcetera. De rekenkaart bevat geen formules, uitwerkingen of voorbeelden en mag geen afbreuk doen aan de te toetsen exameneisen.

Melding in het ISD aan de Onderwijsinspectie is nodig.

Voor een leerling met een auditieve of visuele beperking wordt specifiek toegankelijke examens geproduceerd. Met het Expertisepunt kan worden nagegaan of een aanpassing nodig en mogelijk is.

Melding in het ISD aan de Onderwijsinspectie is nodig.

Auditieve beperking

Voor een auditief beperkte leerling wordt voor de flexibele en digitale centrale examens Nederlands, Engels, Duits en naskI bb en kb een aangepaste variant (.dos, dos staat voor doof of slechthorend) geleverd. Deze examens hoeven niet apart te worden aangevraagd. De afnameplanner kan dit aangeven in Facet. Andere bb/kb examens bevatten geen functioneel geluid. Dans en drama vmbo gl/tl en kunst (algemeen) havo en vwo bevatten ook geluid. Als het standaard examen niet bruikbaar is, kan advies worden gevraagd aan het Expertisepunt. De school dient hiervoor uiterlijk 1 december in overleg te treden met het Expertisepunt om de mogelijkheden te onderzoeken.

Scholen kunnen contact opnemen met het Expertisepunt via het contactformulier (rubriek specifiek toegankelijke examens).

Visuele beperking

Voor een leerling met een visuele beperking wordt op aanvraag maatwerk geleverd. Zo worden de examens toegankelijk gemaakt voor de braille-leesregel en worden afbeeldingen (indien nodig) omgezet in voeltekeningen. De toegankelijke examens voor een visueel beperkte leerling zijn leverbaar met natuurlijke verklanking. Het is niet mogelijk om een aangepast examen in het tweede tijdvak te herkansen. De tijd tussen de examenuitslag van tijdvak één en de start van tijdvak twee is te kort om examens toegankelijk te maken. In dit geval vindt de herkansing plaats in het derde tijdvak. Als al eerder bekend is dat een leerling voor een vak aan het tweede tijdvak deelneemt (bijvoorbeeld vanwege de verlengde afnametijd), kan wel het benodigde examen voor het tweede tijdvak worden geproduceerd.

Een aangepaste examen moet uiterlijk 15 oktober met een speciaal formulier worden aangevraagd bij DUO Examendiensten via examens@duo.nl. Het Expertisepunt neemt vervolgens contact op met de school. In samenspraak wordt gerealiseerd wat nodig en haalbaar is.

Voor de aanpassing ten behoeve van bb/kb leerlingen met een visuele beperking wordt om praktische redenen uitgegaan van een papieren, geheim examen. Dit examen wordt in overleg met de school ingepland.

Een leerling met een leerstoornis op het gebied van taal mag ook bij het examen Nederlands de spellingscontrole gebruiken. Voor de beoordeling van spelling gelden voor alle leerlingen dezelfde regels.

Melding in het ISD aan de Onderwijsinspectie is nodig.

Een leerling die hier baat bij heeft kan bij alle vakken, uitgezonderd de talen, gebruikmaken van spraaksynthese (leesondersteuning). De school krijgt bij ieder examen een verklankbare pdf van het examen geleverd. Bij digitale centrale examens is verklanking in Facet beschikbaar. Spraaksynthesesoftware kan veel mogelijkheden bieden die bij centrale examens niet zijn toegestaan, bijvoorbeeld een digitaal woordenboek of een woordvoorspeller. De school dient erop toe te zien dat verboden zaken niet worden gebruikt.

Een leerling met een leerstoornis op het gebied van taal mag ook bij de talen gebruikmaken van spraaksynthese. De papieren examens Latijn en Grieks zijn hiervan uitgesloten, voor deze talen zijn geen stemmen leverbaar. In uitzonderlijk geval kan een voorlezer worden ingezet als een ander adequaat middel ontbreekt. 

Melding in het ISD aan de Onderwijsinspectie is nodig.

Zie voor meer toelichting: Procedure bij installatie of vergroten.

Bij een leerling die (zeer) beperkt belastbaar is, is het mogelijk een gespreid examen af te nemen. Er zijn drie mogelijkheden om gespreid examen te doen: namelijk spreiding over jaren, spreiding over tijdvakken of een combinatie van beide. Met het Expertisepunt kan worden nagegaan of een aanpassing nodig en mogelijk is.

Melding in het ISD aan de Onderwijsinspectie is nodig.

Spreiding over tijdvakken

Spreiding over het eerste, tweede en derde tijdvak is mogelijk. Spreiding over de tijdvakken kan zich voordoen als verlenging van de afnameduur noodzakelijk is en twee van de examenvakken van de leerling op een zelfde dag vallen.

Spreiding over examenjaren

Het centraal examen kan ook over twee jaar worden gespreid. Hiervoor is overleg nodig met de Onderwijsinspectie. De leerling legt dan in het eerste jaar een aantal vakken af en in het volgende jaar de resterende vakken. Een leerling heeft in beide jaren recht op herkansing van een van de in dat jaar afgelegde centrale examens. Wat niet is toegestaan, is het in het tweede jaar opnieuw afleggen van een in het eerste jaar afgelegd centraal examen. Voor een evenwichtige vormgeving van het onderwijs is het van belang de verdeling tijdig vast te leggen. Dat bij ziekten met een progressief verloop onverwacht minder mogelijk blijkt dan eerder verwacht, wordt onderkend. Achteraf (voor het centraal examen) wijzigen van het overeengekomen schema is mogelijk. Een combinatie van spreiding over tijdvakken en over jaren is ook mogelijk na toestemming van de Onderwijsinspectie.

De examens worden standaard opgemaakt in een adequate punt- en lettergrootte voor verreweg de meeste leerlingen. Een leerling die is aangewezen op verdere vergroting kan digitaal werken met de examen-pdf. Soms wordt bij grafieken, tabellen en dergelijke een kleinere letter gehanteerd. Als een leerling deze letters als (te) klein ervaart, kan hij gebruikmaken van een loep of een leesliniaal. Een leerling kan ook gebruikmaken van gekleurde overlays om de gewenste bladspiegel te creëren. Als in uitzonderlijke gevallen een extra vergrote letter of een andere steunkleur gewenst is, kan de school hiervoor zorgen direct voorafgaand aan het centrale afnamemoment.

Melding aan het CvTE of de Onderwijsinspectie is niet nodig.

Zie voor meer toelichting: Procedure bij installatie of vergroten.

Een leerling met een lichamelijke of visuele beperking kan een ruimere afnameduur worden toegestaan. Dit is alleen mogelijk als duidelijk is dat de extra tijd niet in meer ‘denktijd’ gaat zitten, maar in pure ‘werktijd’. Dit geldt bijvoorbeeld voor een leerling die op braille is aangewezen, waardoor scannend lezen onmogelijk is. Maar ook voor een leerling bij wie, bijvoorbeeld door beperkte of ongecontroleerde spierspanning, het typen ernstig wordt vertraagd. In deze situaties is tot dubbele afnameduur toegestaan. Verlenging van de afnameduur kan ertoe leiden dat het niet goed mogelijk is om twee examens op een dag af te leggen. Dan kan worden uitgeweken naar het tweede en eventueel het derde tijdvak. Met het Expertisepunt kan worden nagegaan of een aanpassing nodig en mogelijk is.

Melding in het ISD aan de Onderwijsinspectie is nodig.

Het is mogelijk de examentijd te verlengen met ten hoogste 30 minuten. Dit kan op basis van

• de WGBH/CZ
• en het Uitvoeringsbesluit WVO artikel 3.54

Doorgaans betreft het hier een neurodivergente leerling of een leerling met mentale problematiek. Als er sprake is van meerdere beperkingen, mogen de tijdverlengingen op grond van verschillende beperkingen niet bij elkaar worden opgeteld. Uitzondering hierop vormt een leerling met dyslexie die het Nederlands onvoldoende beheerst en maximaal zes schooljaren inclusief het eindexamenjaar (Nederlandstalig) onderwijs heeft gevolgd in Nederland. Aan deze leerling kan twee maal een half uur worden toegekend. Met het Expertisepunt kan worden nagegaan of een aanpassing nodig en mogelijk is.

Melding in het ISD aan de Onderwijsinspectie is nodig.

Voor sommige leerlingen is het belangrijk om vooraf te weten hoe de examensetting eruitziet: de indeling van de ruimte, waar ze zullen zitten, de regels en dergelijke. Maar ook hulp bij het opstarten van het examen om de verschillende katernen (opgaven, uitwerkbijlagen, bronnen) te ordenen, kan helpend zijn.

Melding aan het CvTE of de Onderwijsinspectie is niet nodig.

Zie voor meer toelichting: Uitleg soorten hulp bij examens.

Het bevoegd gezag kan een leerling een ontheffing geven om gymlessen te volgen als de leerling lichamelijk niet in staat is om deel te nemen aan deze lessen. Bij een ontheffing hoeft de leerling in dit vak geen onderwijs te volgen of examen te doen.

Dit is bepaald in:

• de Wet voortgezet onderwijs 2020 - artikel 2.33
• en het Uitvoeringsbesluit WVO 2020 - artikel 3.8.

Vaak betreft het een ernstige zieke of fysiek beperkte leerling, of een leerling met langdurige mentale problemen. Als een ontheffing voor gymnastiek wordt verleend, hoeft er geen ander vak voor in de plaats te worden gevolgd.

Het bevoegd gezag kan een atheneumleerling met een stoornis die specifieke betrekking heeft op taal of een leerling met een andere moedertaal dan Nederlands of Fries ontheffing geven voor de verplichte tweede moderne vreemde taal in het gemeenschappelijk deel. Het bevoegd gezag kan de ontheffing geven als de taal naar verwachting verhindert dat de opleiding met goed gevolg wordt afgerond. Dit geldt ook voor de leerling die een “eenzijdige bèta” is en onderwijs in één van de natuurprofielen volgt. Zie hiervoor het Uitvoeringsbesluit WVO 2020 -  artikel 2.9.

Melding aan de Inspectie van het Onderwijs is niet nodig.

Vragen kan je stellen via de contactpagina.

Een leerling die het lastig vindt zich te concentreren in een volle ruimte, kan gebruikmaken van een geluidwerende koptelefoon of werkmansoren.

Melding aan het CvTE of de Onderwijsinspectie is niet nodig.

Het kan zijn dat een examenafname, ondanks hierboven aangereikte toegestane hulpmiddelen en mogelijke aanpassingen, niet realiseerbaar blijft. Dit terwijl het bevoegd gezag ervan overtuigd is dat een leerling in staat zou moeten zijn te voldoen aan de examenstandaard. In dat geval neemt de school contact op met het Expertisepunt. In overleg en in samenwerking met het Expertisepunt wordt dan de mogelijkheid voor een anderszins toegankelijke afnamevorm onderzocht.

Scholen kunnen contact opnemen met het Expertisepunt via het contactformulier (rubriek complexe casuïstiek).